De Matthäus zingen als je dementie hebt? Het kán. Het gebeurt!
Het is Passietijd, niet alleen voor oratoriumverenigingen maar ook voor de Participatiekoren. Daar heeft Nederland er inmiddels 15 van. In zo’n koor zingen mensen met dementie en hun mantelzangers ‘gewoon’ delen van de Matthäus Passion. Zoals op 27 maart in de Nieuwe Kerk in Delft, waar de Participatiekoren uit Delft, Haarlem en ’t Gooi optreden met het Bachkoor Holland en het Concertgebouw Kamerorkest.
De laatste maanden is Nederland maar liefst 12 nieuwe Participatiekoren rijker geworden. Daarmee komt de teller op 15. “Als het aan ons ligt, zijn het er aan het eind van dit jaar 20 tot 25”, zegt ‘bomenschudder’ in zorg en cultuur Erik Zwiers. Hij is de directeur van de overkoepelende stichting Participatie met Dementie en met zijn initiatief voor de Participatiekoren won hij in 2021 de Shakingtree Award van het Ministerie van VWS.
Gelijkwaardigheid
Een Participatiekoor bestaat voor een derde uit zangers met een vorm van dementie, de overige twee derde zijn de ‘mantelzangers’. Erik Zwiers: “Soms zijn het familieleden maar primair zijn het andere koorzangers die het fijn vinden om hun koorgenoten te helpen met aanwijzingen op de partituur, het arceren van partijen of ook met het vervoer naar het repetitielokaal. Uitgangspunt is het autonoom functioneren van alle zangers in het koor. Gelijkwaardigheid in de omgang met elkaar staat centraal. Want hebben we niet allemaal een haperend brein? De een heeft adhd, de ander is depressief. Maar we zijn allemaal zangers. En iedereen doet mee.”
Nico
De Matthäus Passion is de rode draad die de Participatiekoren met elkaar verbindt. Erik Zwiers: “De directe aanleiding daarvoor was Nico, hoofdpersoon uit mijn boek Zo lang ik er ben, waarvoor ik twee-en-half jaar lang mensen met dementie volgde. Op de laatste dag van zijn leven – hij had gekozen voor euthanasie – was ik de hele dag bij hem. Plotseling zong hij ‘Wir setzen uns mit Tränen nieder’, een tekst uit het slotkoor van de Matthäus. Daarmee duidde hij op een ontroerende manier zijn eigen drama. Voor mij was het een reden om verdere research te doen naar de vraag wat muziek met dementie doet.”
Een van de conclusies, geheel in lijn met de bevindingen van Erik Scherder: muziek zet het hele brein aan. “Het muzikale geheugen van de mens is wat het allerlaatst verloren gaat, dus daar kun je gebruik van maken. Laat iemand met dementie de complexe muziekstukken horen die hij of zij vroeger zong, en het komt onmiddellijk weer naar boven.”
‘Veel te ingewikkeld’
Het eerste Participatiekoor werd opgericht in Haarlem. “Als je het idee voorlegt om mensen met dementie stukken van de Matthäus te gaan zingen, is de eerste reactie altijd: ‘Veel te ingewikkeld, niet te organiseren.’ Ja, en dat is nou precies de reden dat ik het wél wil doen. De emotionele trigger van het muzikale geheugen stimuleert namelijk van alles. Het brein legt via omweggetjes verbindingen, activeert de spraakfunctie of brengt de beleving terug. Je daagt mensen weer uit, spreekt het lerend vermogen aan. En daarmee zorg je voor zoveel plezier. Dat je weer écht mee kunt doen, is enorm waardevol. Overigens worden er naast de Matthäus ook andere stukken gezongen hoor. Simon & Garfunkel, ABBA en Claudia de Breij komen regelmatig voorbij.”
Bejegening
De stichting Participatie met Dementie zorgt met kennis en expertise voor ondersteuning van de lokale Participatiekoren en helpt nieuwe koren op weg. “Bijvoorbeeld als het gaat om de bejegening van de ander. Mensen hebben nogal eens last van ‘handelingsverlegenheid’. Wat kun je zeggen tegen iemand met Alzheimer. Wat niet? Je wilt de ander in zijn waarde laten, maar hoe doe je dat precies? Verder stelt onze artistiek leider Sanne Nieuwenhuijsen programma’s samen en ze creëert een muziekbibliotheek waarin we blokjes met 15 minuten muziek opnemen. Die kunnen worden gearrangeerd voor de diverse settingen van de koren. Ook worden de dirigenten van de koren begeleid in hun aanpak en de omgang met de zangers. Hoe hoog kun je de lat leggen? Nou, vaak een stuk hoger dan je zou denken.”
Gezondheidswinst
De gezondheidswinst die behaald wordt met samen zingen met dementie is gigantisch, denkt Erik Zwiers. “Daar loopt nu onderzoek naar. Het lijkt erop dat mensen gemiddeld een half jaar langer thuis kunnen blijven als ze samen zingen. Het dementieel gedrag vermindert en de zorgvraag daalt. De sociale contacten nemen toe waardoor de zorglast al met al flink vermindert. Kortom: investeren in Participatiekoren betaalt zich maatschappelijk gezien dubbel en dwars terug.”
Wmo
De stichting Participatie met Dementie wordt financieel ondersteund door het Fonds voor Cultuurparticipatie en het Lang Leve Kunst Fonds. Daarnaast zijn er projectfinancieringen. De lokale Participatiekoren proberen daarbij ook een beroep te doen op plaatselijke subsidies en fondsen. Bovendien betalen alle zangers van de koren gewoon contributie vanuit de filosofie dat je – ook al heb je dementie – volwaardig meedoet aan de maatschappij.
Maar toch… juist omdat de Participatiekoren zoveel teruggeven aan de samenleving hoopt Erik Zwiers overheden en zorgverzekeraars ervan te overtuigen dat deelname aan zo’n koor betaald moet worden vanuit de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning). “Daar moeten we echt naar toe, want gezien de maatschappelijke opbrengsten, is dat volledig te rechtvaardigen.”
Kijk hier voor een overzicht van alle Participatiekoren in Nederland.
